Thư Hồ

Chỉ trong vòng vài tháng, từ một cụm dịch tại khu chợ hải sản ở Vũ Hán, Covid-19 nhanh chóng lan ra toàn cầu, làm đảo lộn cuộc sống của hàng tỷ người.

Nhân loại phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng chưa từng có, cả về y tế, kinh tế lẫn xã hội. Sau 5 năm, khi nhìn lại, những dấu ấn của đại dịch vẫn còn rõ nét, là một phần của lịch sử hiện đại.

Từ căn bệnh lạ ở khu chợ hải sản đến đại dịch toàn cầu

Ngày 31/12/2019, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) nhận được thông báo từ chính quyền Trung Quốc về một cụm ca viêm phổi bí ẩn liên quan đến khu chợ hải sản Hoa Nam tại Vũ Hán.

Đến ngày 9/1/2020, WHO xác nhận rằng căn bệnh này do một loại virus corona chưa từng được biết đến gây ra. Đây là bước đầu tiên trong chuỗi sự kiện dẫn đến cuộc khủng hoảng toàn cầu.

Chỉ trong vài tuần, thành phố Vũ Hán - nơi sinh sống của hơn 11 triệu người - đã trở thành tâm dịch, bị phong tỏa hoàn toàn từ ngày 23/1/2020. Các lệnh cách ly nghiêm ngặt được áp dụng, biến một đô thị sôi động thành "thành phố ma".

Hình ảnh những con phố vắng lặng, bệnh viện quá tải và những bệnh nhân đang vật lộn với căn bệnh chưa rõ nguyên nhân đã khiến cả thế giới bàng hoàng.

Chỉ trong vòng vài tháng, Covid-19 lan ra mọi châu lục, gần như không một quốc gia nào tránh khỏi sự tàn phá của đại dịch.

Theo thống kê, Việt Nam có khoảng 24,7 triệu trẻ em, trong đó 2/3 trẻ có thể tiếp cận thiết bị kết nối Internet. Số liệu báo cáo của UNICEF cho thấy, 82% trẻ em Việt Nam trong độ tuổi 12-13 tuổi có sử dụng Internet và con số này tăng lên 93% đối với trẻ từ 14-15 tuổi.

Theo đánh giá của các chuyên gia, mức độ tham gia các hoạt động trên không gian mạng của trẻ em ở Việt Nam là rất lớn và chưa bao giờ trẻ dành nhiều thời gian cho Internet như hiện nay. Việc tham gia hoạt động trên mạng mang lại nhiều lợi ích nhưng cũng khiến các em phải đối mặt với rủi ro như tiếp cận với nội dung độc hại, bị phát tán thông tin riêng tư, nhạy cảm. Trẻ cũng có thể bị bắt nạt trực tuyến hoặc rơi vào tình trạng nghiện Internet.

Năm 2021, Chính phủ đã phê duyệt Chương trình “Bảo vệ và hỗ trợ trẻ em tương tác lành mạnh, sáng tạo trên môi trường mạng giai đoạn 2021 - 2025”. Đây là lần đầu tiên, Việt Nam có một chương trình cấp quốc gia riêng về bảo vệ trẻ em trên mạng. Chương trình với mục tiêu kép là bảo vệ bí mật đời sống riêng tư và ngăn chặn, xử lý các hành vi lợi dụng môi trường mạng để xâm hại trẻ em, đặc biệt chú trọng đến việc tạo ra hệ miễn dịch số giúp trẻ tự nhận biết và có khả năng tự bảo vệ mình. 

Chương trình không chỉ tập trung vào vấn đề bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng mà còn mong muốn thúc đẩy phát triển các sản phẩm, ứng dụng giúp các em truy cập, khai thác nguồn tài nguyên trực tuyến một cách hiệu quả và an toàn. 

Ngay sau khi chương trình được ban hành, Bộ TT&TT đã có quyết định cụ thể hóa các nhiệm vụ nhằm tăng cường thông tin, tuyên truyền đến toàn xã hội về hiện trạng, các nguy cơ đối với trẻ em và kiến thức, định hướng trẻ tương tác an toàn, lành mạnh trên môi trường mạng. 

Kế hoạch cũng đưa ra những khuyến nghị và tuyên truyền các kỹ năng số cơ bản cho trẻ em theo từng độ tuổi để biết tự bảo vệ mình và tương tác an toàn trên môi trường mạng; cách nhận diện, thông báo, tố giác hành vi xâm hại trẻ em; đồng thời triển khai các biện pháp kỹ thuật để phát hiện sớm, chủ động phòng ngừa, ngăn chặn hành vi xâm hại trẻ em trên môi trường mạng. Từ đó, thúc đẩy việc nghiên cứu, xây dựng và triển khai hệ sinh thái các sản phẩm, ứng dụng của Việt Nam đáp ứng nhu cầu học tập, giải trí của trẻ em trên Internet.

Trên thị trường có một số sản phẩm, giải pháp được triển khai với mục tiêu bảo vệ trẻ em trên mạng. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, các giải pháp công nghệ chỉ là một trong những phương thức để phòng tránh tác hại của môi trường mạng gây ảnh hưởng tới trẻ.
 
Ông Ngô Tuấn Anh, CEO Công ty An ninh mạng thông minh SCS cho rằng cha mẹ có thể sử dụng một số giải pháp chặn lọc nội dung độc hại để bảo vệ con em. Những giải pháp kỹ thuật sẽ giúp người dùng chủ động thích ứng kịp thời với nguy cơ trên mạng. Song các bậc phụ huynh phải trợ giúp để con có thể tự bảo vệ mình trên môi trường mạng. “Khi chúng ta cùng con tạo dựng cuộc sống an toàn hạnh phúc trên môi trường số thì cần áp dụng nhiều yếu tố, trong đó sự đồng hành của cha mẹ là quan trọng nhất”,ông Ngô Tuấn Anh nói.

Từ đầu năm 2023, chị đã tải app Viettel Money theo lời giới thiệu của đồng nghiệp. Ngay trên ứng dụng tiền di động của Viettel, chị Nhung có thể chuyển số tiền đến tài khoản ngân hàng của tiểu thương. “Ngày trước, tôi ít khi dùng các ứng dụng tài chính số mà chỉ dùng tiền mặt rút trực tiếp từ ATM. Từ ngày thành phố Cần Thơ triển khai các chợ 4.0, tôi có thể thanh toán trên ứng dụng", chị Nhung chia sẻ.

Chị Lê Thị Thúy Diễm (ngụ quận Ninh Kiều) cho biết: "Trước đây, mỗi lần cầm tiền đi chợ, tôi thường lo lắng sợ bị rơi hoặc mất cắp lúc chen chúc chỗ đông người. Hiện tại, các quầy hàng trong chợ đã có mã QR, chỉ cần dùng điện thoại quét là thanh toán dễ dàng, không cần phải ra ngân hàng, ATM rút tiền nữa".

Chị Trinh, tiểu thương bán quần áo tại chợ Cần Thơ cho biết, trước đây chỉ dùng tiền mặt để buôn bán, nhập hàng hóa. Tuy nhiên, sau khi được hướng dẫn, chị bắt đầu sử dụng thanh toán điện tử và cảm thấy khá đơn giản, không phức tạp lại nhanh chóng, tiện lợi.

“Hình thức thanh toán này có nhiều lợi thế như không cần phải giữ tiền mặt, không cần "thối" tiền lẻ cho khách. Đặc biệt là tránh khỏi rủi ro đếm tiền nhầm, nhận tiền rách. Việc thanh toán qua thiết bị di động cũng cần xác minh nhiều lớp nên an toàn, minh bạch”, chị Trinh tươi cười chia sẻ. Song, chị Trinh cũng nêu khó khăn do việc khách chuyển tiền bị “treo”, không nhận được tiền.

“Lúc đó, tôi phải chụp màn hình lại, xin số điện thoại khách hàng để liên hệ, việc này đôi khi cũng gây tâm lý lo âu”, nữ tiểu thương nói. 

Còn chị Oanh, tiểu thương tại chợ Mỹ Khánh (huyện Phong Điền) cho biết, đã trang bị mã QR đặt tại quầy hàng để người mua có thể quét thanh toán ngay mà không cần trả tiền mặt, chờ đổi tiền lẻ...

"Với hình thức thanh toán không dùng tiền mặt, tiểu thương như tôi không sợ bị trả tiền giả, "thối" tiền nhầm. Mà cuối ngày còn dễ dàng kiểm tra được ngay các khoản thu chi trong ngày, không phải tính toán thủ công”, chị Oanh nói. 

Chia sẻ với VietNamNet, Giám đốc Sở Công Thương thành phố Cần Thơ Hà Vũ Sơn cho biết, thực hiện chỉ đạo của UBND thành phố về chuyển đổi số, cụ thể là thanh toán không dùng tiền mặt, thời gian qua Sở đã triển khai mô hình chợ 4.0 tại các chợ, siêu thị trên địa bàn thành phố khá tốt. Đây là xu hướng tất yếu mang lại nhiều tiện ích cho người dùng.

“Sở đã tích cực làm việc, phối hợp với MobiFone, VNPT, Viettel để triển khai hơn 30 Chợ 4.0 – thanh toán không dùng tiền mặt, qua đó đã đạt được nhiều kết quả tích cực. Đến nay, đã có 35% hộ tại các chợ thực hiện phương thức không dùng tiền mặt, sắp tới chúng tôi hướng tới tỷ lệ từ 80 - 90% hộ tại các chợ áp dụng phương thức không dùng tiền mặt”, ông Hà Vũ Sơn nói. 

Với mong muốn mở rộng mô hình thời gian tới, Giám đốc Sở Công Thương thành phố Cần Thơ cho biết, sẽ tiếp tục phối hợp với các đơn vị tuyên truyền nâng cao nhận thức cho người tiêu dùng cũng như Ban Quản lý các chợ để làm sao việc triển khai mô hình thanh toán không dùng tiền mặt được đồng bộ, hiệu quả.

Sở Công Thương tham mưu cho UBND thành phố Cần Thơ ban hành Chỉ thị về tăng cường sự lãnh đạo của các cấp chính quyền trong chuyển đổi số; trong đó bao gồm mô hình thanh toán không dùng tiền mặt, phân công nhiệm vụ cho từng sở, ngành cụ thể.

Ông Sơn cũng đề nghị các nhà mạng quan tâm đầu tư, đồng bộ hạ tầng, đường truyền, đảm bảo yếu tố kỹ thuật, bảo mật cũng như các điều kiện cần thiết để vận hành trơn tru, không để ảnh hưởng đến khách hàng, tiểu thương, để người dân an tâm khi sử dụng dịch vụ. Đồng thời, đề nghị các nhà mạng phối hợp với các tổ chức tín dụng để thực hiện hiệu quả mô hình này.

Theo Giám đốc Sở Công Thương, một trong những khó khăn hiện nay của chợ 4.0 là hạ tầng, đường truyền tại các chợ khu vực nông thôn vẫn chưa đáp ứng được như mong muốn. Bên cạnh đó, người dân còn quen với cách dùng tiền mặt truyền thống cũng như vấn đề kết nối nhà mạng, các ngân hàng đã tạo tâm lý e ngại của người dân khi sử dụng hình thức thanh toán hiện đại. Đây là những vấn đề cần phải khắc phục trong thời gian tới.

Về việc thúc đẩy phát triển không dùng tiền mặt trên địa bàn, Sở TT&TT thành phố Cần Thơ cho biết, thành phố đẩy mạnh triển khai dịch vụ thanh toán điện tử không dùng tiền mặt như thanh toán tiền điện, tiền nước, thanh toán học phí, viện phí, các dịch vụ số trong các lĩnh vực y tế, giáo dục, thương mại, du lịch. 

Việc triển khai chợ 4.0 - thanh toán không dùng tiền mặt tại nhiều chợ và các điểm kinh doanh xung quanh chợ đã đăng ký điểm chấp nhận thanh toán của VNPT Money, Viettel Money và đang tiếp tục triển khai thêm tại các chợ trên địa bàn các quận, huyện.

Ransomware (mã độc tống tiền) đã trở thành loại hình tội phạm mạng có tốc độ phát triển mạnh nhất trong thời gian qua, mang lại cho tin tặc nguồn thu hiệu quả và nhanh chóng nhất, trong khi để lại những hậu quả mà đa số nạn nhân không thể cứu vãn.

Chính vì vậy, không ngạc nhiên khi ransomware sẽ còn được lan rộng. Tuy nhiên, theo ghi nhận bởi Sophos, tin tặc đang có sự thay đổi về chiến thuật trong thời gian gần đây. Thay vì đặt mục tiêu là các cá nhân và đơn vị nhỏ lẻ, các cuộc tấn công có quy mô ngày một lớn hơn, được tập trung vào các tổ chức tầm cỡ và có tính chất được ứng biến dựa trên mô hình hoạt động của mỗi tổ chức.

2022 là năm mà mô hình Ransomware-as-a-Service (RaaS), hay “tống tiền dưới dạng dịch vụ”, trở nên nở rộ. Các nhóm tin tặc sẽ chào mời dịch vụ tấn công, cũng như cung cấp hướng dẫn và công cụ cho các nhóm tin tặc khác thực hiện hành vi xấu. Khi đã nắm trong tay vũ khí độc hại, các “khách hàng” của RaaS có thể tìm tới “chợ đen” lỗ hổng bảo mật, hay nền tảng phát tán mã độc để xác định nạn nhân tiềm năng.

Vụ tấn công Colonial Pipelines, nhà vận hành đường ống dẫn dầu hàng đầu nước Mỹ, là một ví dụ điển hình của RaaS. Mã độc được phát triển bởi nhóm DarkSide đã gây tê liệt hệ thống xăng dầu của 17 tiểu bang thuộc vùng Đông Nam nước Mỹ, ảnh hưởng tới cuộc sống của hàng chục triệu người dân. Colonial Pipelines đã buộc phải bỏ ra gần 5 triệu USD để giành lại quyền kiểm soát từ tay hacker.

Sophos tin rằng RaaS sẽ trở thành mô hình chủ lực bởi nó cho phép mỗi nhóm tin tặc tập trung vào thế mạnh của mình. Những nhà phát triển ransomware sẽ có thể tạo ra những mã độc phức tạp và nguy hiểm hơn, trong khi những kẻ đột nhập hệ thống sẽ truy tìm những phương thức, cũng như mục tiêu mới để triển khai mã độc. Khi kết hợp lại, các vụ tấn công tới người dùng và doanh nghiệp sẽ để lại hậu quả nghiêm trọng và khó truy vết hơn rất nhiều.

Đa dạng các mã độc phân tán tống tiền

Nguồn lợi nhuận béo bở thu về từ hành vi tống tiền là động lực để tin tặc lợi dụng ngày một nhiều thủ đoạn tinh vi hơn. Bên cạnh những mối nguy quen thuộc, hàng loạt các mối đe doạ bảo mật khác như những kẻ đột nhập hệ thống hay các phần mềm độc hại như loader hay dropper nay cũng được sử dụng để phát tán mã độc, từ đó tạo nên một mạng lưới phân phối ransomware khổng lồ.

Gootloader là một mã độc dạng loader với cơ chế tuyển chọn mục tiêu phức tạp. Ẩn mình dưới dạng kết quả tìm kiếm trên Google, Gootloader sử dụng nhiều phương thức khác nhau để chỉ tấn công một tập người dùng nhất định. Trong khi đó, mã độc BazarLoader còn vận hành cả một hệ thống tổng đài điện thoại với những con người thật để lừa nạn nhân khởi chạy mã độc.

Nhờ sự chọn lọc, Gootloader và BazerLoader sẽ có thể kìm hãm tốc độ lây nhiễm, từ đó giúp lọt khỏi tầm ngắm của các hãng bảo mật và chuyên gia IT.

Phương thức đe dọa mới

Sự bùng nổ của ransomware trong những năm trở lại đây đã nâng cao sự cảnh giác của nhiều người dùng và doanh nghiệp, khiến cho họ có sự đầu tư bài bản về hệ thống sao lưu (back-up) để luôn sẵn sàng cho các tình huống xấu. Nhận thấy điều này, ransomware đã ứng biến với những cách thức tống tiền mới.

Trong đó, phổ biến nhất là những lời đe dọa sẽ công bố dữ liệu tuyệt mật nếu nạn nhân không trả tiền. Đây là một điều đáng sợ đối với doanh nghiệp, bởi nó không chỉ gây ảnh hưởng nghiêm trọng tới uy tín, mà còn có thể để lộ bí mật kinh doanh, giá cổ phiếu lao dốc, thậm chí đối mặt với những án phạt từ chính quyền nếu thông tin cá nhân của người dùng bị rò rỉ. Một số phương thức tống tiền khác còn có thể kể đến cuộc gọi đe dọa hay tấn công từ chối dịch vụ (DDoS).

Tiền điện tử được vận dụng

Với tính chất phi tập trung và khó kiểm soát, các loại tiền điện tử sẽ tiếp tục được tin tặc vận dụng làm phương thức thanh toán cho các hoạt động phạm pháp. Năm 2022 chứng kiến thêm nhiều loại mã độc lợi dụng những hệ thống đã bị tấn công để cài đặt phần mềm đào tiền điện tử.

Một số mã độc như MrbMiner hay LemonDuck tập trung vào các máy chủ (server), vốn thường có năng lực xử lý mạnh hơn đáng kể so với PC thông thường và đạt hiệu quả đào tiền điện tử cao hơn. Tin tặc chiếm quyền kiểm soát vào hệ thống cơ sở dữ liệu Microsoft MySQL để đào Monero, một loại tiền điện tử với tính ẩn danh cao và khó truy xuất nguồn gốc. Sophos dự đoán xu hướng này sẽ tiếp diễn cho đến khi thị trường tiền điện tử toàn cầu được quản lý tốt hơn.

Linh Đan